1. «کار» هم عادت و هم نیاز بشراست و شناسنامه انسان مدرن و پیشامدرن نیز محسوب می‌شود. به‌طور مشخص با استقرار و توسعه شهرها و رشد صنعت، مشاغلی متناسب با صنعت مدرن در شهرهای بزرگ ایجاد شد و با تغییر شکلی که به‌خاطر تفکیک اجتماعی و توسعه اجتماعی رقم خورد، عملاً نظم تازه‌ای در کار برقرار شد که ما با تأخیر آن را تجربه کردیم.

1. شکاف بین‌نسلی از موضوعات مهمی است که متخصصان علوم‌ اجتماعی و روانشناسی و علوم‌تربیتی همواره به آن توجه داشته‌اند. این انتظار که نسل جدید به پدیده‌های تاریخی مانند کسانی بنگرد که خود در زمان وقوع آن حضور داشته‌اند، امری محال و ناشدنی است.

از ویژگی‌های خاص انقلاب اسلامی ایران نسبت به دیگر انقلاب‌ها «اخلاق» و «عدالت» است. اما اینکه از میان اخلاق و عدالت، کدام هدف ‌غایی و کدام هدف واسط است؛ بی‌گمان «اخلاق» هدف غایی است، اما از طریق «عدالت». به عبارت دیگر، نخست عدالت، بعد اخلاق؛ چون عدالت، یک بحث ساختاری است و تعارف‌بردار نیست.

اجماع نداشتن بر مبانی گفتمانی انقلاب می‌تواند بر ساختارها و رفتارهای کارگزاران تأثیر عمیقی داشته باشد؛ چرا که آزمون و خطا را در عرصه اجرایی کشور بدنبال خواهد داشت. به این اعتبار، خوانش‌های اجماعی از مفاهیم کلیدی در گفتمان انقلاب همچون عدالت‌اجتماعی، آزادی، مردمسالاری دینی، ماهیت و اهداف حکومت دینی، رابطه جمهوریت و اسلامیت، الگوی پیشرفت بومی دینی و... با مشارکت همه نخبگان علمی کشور می‌تواند این مفاهیم را تئوریزه کند تا بتوان بر اساس آن ساختارها را تقویت و هم‌افزا و منسجم کرد.

حق انتقاد مردم از کارکزاران در قالب خیرخواهى و نه اغراض شخصی یا انتقام، از اموری است که از سوی حضرت امام خمینی(ره) مورد تأکید قرارگرفته است. ایشان ضمن اینکه اصل انتقاد را به جهت اصلاح و رفع نواقص و عیوب لازم برشمرده است، آن را ضامن رفع استبداد و حضور مردم در عرصه اصلاح امور می‌داند: «انتقاد براى ساختن، براى اصلاح امور لازم است.»

پرسش اصلی این مقاله در خصوص رابطه یا تناسب میان جامعه، مردم و مشخصاً نیروهای اجتماعی با سیاست‌ها، برنامه‌ها، هدف‌گذاری‌ها، سندنویسی‌ها و در نهایت اقدامات توسعه‌ای در کشورمان است. به عبارتی، مسأله آن است که چه نسبتی میان «جامعه» و «توسعه» برقرار است. جذابیت طرح این سؤال از آن جهت است که «فرآیند توسعه ملی در ایران» به‌طور طبیعی، روندی ادامه‌دار و پیوسته (به اصطلاح پروسه‌ای) است، لذا همواره امکان طرح این پرسش مهم وجود دارد که نقش و جایگاه «مردم» در این روند یا پروسه چیست و چگونه است.

امروزه توسعه فرآیندی همه¬جانبه، متوازن و مستمر تلقی می‌شود، اما برخی از تحلیلگران ما بر ابعاد «اقتصادی» و «اجتماعی» سیاست‌های توسعه‌ای و برخی دیگر بر جنبه¬های «سیاسی» توسعه تمرکز می-کنند. این در حالی است که نقش و جایگاه «جامعه» کمتر مدنظر قرار می‌گیرد، حتی زمانی که از «توسعه انسانی» سخن گفته می¬شود، باز هم بحث در سطح دولت محدود می‌ماند. باید بدانیم که هر بحثی درباره توسعه بدون توجه به لزوم پیوندخوردن توسعه با «منافع و مصالح جامعه» ناقص است.